અમેરિકામાં ભારતની ગુપ્તચર એજન્સી રૉ પર પ્રતિબંધની માંગ શા માટે થઈ રહી છે?

• અમેરિકામાં ભારતની ગુપ્તચર એજન્સી રૉ પર પ્રતિબંધની માંગ શા માટે થઈ રહી છે?

અમેરિકામાં ભારતની ગુપ્તચર એજન્સી રિસર્ચ એન્ડ એનાલિસિસ વિંગ (રૉ) પર પ્રતિબંધ મૂકવાની માંગ ઉઠી છે. આ માંગ યુએસ કમિશન ઑન ઇન્ટરનેશનલ રિલિજિયસ ફ્રીડમ (યુએસસીઆઈઆરએફ)ના 2025ના વાર્ષિક અહેવાલના ભાગરૂપે થઈ છે, જે મંગળવારે જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો.

અહેવાલમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે ભારતમાં ધાર્મિક સ્વતંત્રતાની સ્થિતિ સતત ખરાબ થઈ રહી છે, કારણ કે ધાર્મિક લઘુમતીઓ પર હુમલા અને ભેદભાવના કેસો વધી રહ્યા છે. જોકે, ભારતે આ અહેવાલને “પૂર્વગ્રહયુક્ત અને રાજકીય રીતે પ્રેરિત” ગણાવીને નકારી કાઢ્યો છે.

યુએસસીઆઈઆરએફ એ 1998ના આંતરરાષ્ટ્રીય ધાર્મિક સ્વતંત્રતા અધિનિયમ હેઠળ સ્થપાયેલું અમેરિકી સંઘીય આયોગ છે, જેનું મુખ્ય કાર્ય આંતરરાષ્ટ્રીય ધાર્મિક સ્વતંત્રતાના મુદ્દાઓ પર સંશોધન અને નિરીક્ષણ કરવાનું છે. છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોથી યુએસસીઆઈઆરએફ ભારતમાં ધાર્મિક સ્વતંત્રતા અને લઘુમતીઓના ઉત્પીડન અંગે ચિંતા વ્યક્ત કરતું આવ્યું છે, અને દર વખતે ભારતે તેને ફગાવી દીધું છે.

રૉ પર પ્રતિબંધની વાત શા માટે?

96 પાનાંના આ અહેવાલમાં ભારતને 16 એવા દેશોની સાથે મૂકવાનું સૂચન કરવામાં આવ્યું છે જ્યાં “ખાસ ચિંતાઓ” છે. આ અંગે વિગતવાર માહિતી અહેવાલના 22મા અને 23મા પાનામાં આપવામાં આવી છે.

અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે, “ભારત સરકારે વિદેશમાં ધાર્મિક લઘુમતીઓ, ખાસ કરીને શીખ સમુદાયના સભ્યો અને તેમના માટે અવાજ ઉઠાવનારાઓને નિશાન બનાવવા માટે પોતાની દમનકારી રણનીતિનો વિસ્તાર કરવાનું ચાલુ રાખ્યું છે. ભારતમાં ધાર્મિક સ્વતંત્રતાના ઉલ્લંઘનનું દસ્તાવેજીકરણ કરનારા પત્રકારો, શિક્ષણવિદો અને નાગરિક સમાજ સંગઠનોએ કૉન્સ્યુલર સેવાઓ ન મળવી, ઓવરસીઝ સિટીઝન ઑફ ઇન્ડિયા (OCI) કાર્ડ રદ થવા તેમજ હિંસા અને દેખરેખની ધમકીઓની જાણ કરી છે.”

રૉ વિશે કહેવાયું છે કે, “આંતરરાષ્ટ્રીય અહેવાલો અને કેનેડા સરકારની ગુપ્તચર માહિતીએ ભારતની રિસર્ચ એન્ડ એનાલિસિસ વિંગ (રૉ)ના એક અધિકારી અને છ રાજનયિકોને 2023માં ન્યૂયોર્કમાં એક અમેરિકી શીખ કાર્યકરની હત્યાના પ્રયાસ સાથે જોડાયેલા આરોપોની પુષ્ટિ કરી છે.”

આયોગે અમેરિકી સરકારને રૉ પર પ્રતિબંધ મૂકવાની ભલામણ કરી છે. અહેવાલમાં લખ્યું છે, “ધાર્મિક સ્વતંત્રતાના ગંભીર ઉલ્લંઘનમાં દોષી જણાયેલા વ્યક્તિઓ અને સંસ્થાઓ, જેમ કે વિકાસ યાદવ અને રૉ પર ‘લક્ષિત પ્રતિબંધો’ લગાવો. તેમની સંપત્તિઓ જપ્ત કરો અને/અથવા યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં તેમના પ્રવેશ પર પ્રતિબંધ મૂકો.”

અમેરિકાના ન્યાય મંત્રાલયે 17 ઑક્ટોબરે ભારતીય નાગરિક વિકાસ યાદવ સામે ભાડે હત્યા અને મની લૉન્ડરિંગનો કેસ નોંધવાની જાહેરાત કરી હતી. અમેરિકી અધિકારીઓનું કહેવું હતું કે 2023માં અમેરિકી ધરતી પર ‘ગુરપતવંત સિંહ પન્નૂની હત્યાની નિષ્ફળ ષડયંત્ર’માં વિકાસ યાદવની મહત્ત્વની ભૂમિકા હતી. જ્યાં અમેરિકી ન્યાય મંત્રાલયે યાદવને ભારત સરકારનો કર્મચારી ગણાવ્યો હતો, ત્યાં ભારતે કહ્યું હતું કે વિકાસ યાદવ હવે ભારત સરકારનો કર્મચારી નથી.

લક્ષિત પ્રતિબંધ એ આર્થિક અથવા વેપારી પ્રતિબંધનો એક પ્રકાર છે, જે એક અથવા વધુ દેશો અથવા આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠન દ્વારા કોઈ દેશની અંદર ચોક્કસ વ્યક્તિ, સંસ્થાઓ અથવા ક્ષેત્રો સામે લાગુ કરવામાં આવે છે, નહીં કે આખા દેશ પર.

રામ મંદિર, પીએમ મોદી અને ઉમર ખાલિદ વિશે શું કહેવાયું?

અહેવાલમાં દાવો કરવામાં આવ્યો છે કે જૂનમાં લોકસભા ચૂંટણી પહેલાં પીએમ મોદી સહિત ભાજપના નેતાઓએ મુસ્લિમો અને અન્ય ધાર્મિક લઘુમતીઓ સામે નિવેદનબાજી અને ખોટી માહિતીનો પ્રચાર કર્યો હતો. આ નિવેદનોની અસર વિશે દાવો છે કે, “આવી નિવેદનબાજીએ ધાર્મિક લઘુમતીઓ પર હુમલાઓને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું, જે ચૂંટણી પછી પણ ચાલુ રહ્યું.”

અહેવાલ રામ મંદિરની પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા બાદ લઘુમતીઓ પર હુમલાનો દાવો પણ કરે છે. તેમાં કહેવાયું છે, “જાન્યુઆરીમાં પ્રધાનમંત્રી મોદીએ અયોધ્યામાં રામ મંદિરના અભિષેકનું નેતૃત્વ કર્યું, જે બાબરી મસ્જિદના અવશેષો પર બાંધવામાં આવ્યું છે. આ મસ્જિદને 1992માં હિંદુ ટોળાએ તોડી પાડી હતી. અભિષેક બાદ છ રાજ્યોમાં ધાર્મિક લઘુમતીઓ સામે હુમલા થયા. અધિકારીઓએ મુસ્લિમોની માલિકીની સંપત્તિઓને બુલડોઝરથી તોડી પાડીને ભારતીય દંડ સંહિતાની કલમ 295નું વારંવાર ઉલ્લંઘન કર્યું, જેમાં ‘ગેરકાયદેસર’ ગણાતી મસ્જિદો સહિત પૂજાસ્થળોનો નાશ અથવા નુકસાન ગુનો ગણાય છે.”

અહેવાલમાં ભારતના ગુનાહિત કાયદા અને જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સિટીના ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થી ઉમર ખાલિદનો પણ ઉલ્લેખ છે. દાવો છે કે સરકારે પોતાની ગુનાહિત સંહિતાને નવા કાયદાથી બદલી નાખી, જેનાથી ધાર્મિક લઘુમતીઓ જોખમમાં આવી શકે છે, જો તેમને “ભારતની સાર્વભૌમત્વ, એકતા અને અખંડતાને જોખમમાં મૂકનાર” ગણવામાં આવે.

નાગરિકત્વ સંશોધન અધિનિયમ (CAA) વિશે લખ્યું છે કે, “માર્ચમાં સરકારે 2019ના CAAને લાગુ કરવા નિયમો રજૂ કર્યા, જેમાં પાકિસ્તાન, અફઘાનિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશમાંથી ભાગી આવેલા બિન-મુસ્લિમ લઘુમતીઓને ઝડપી

નાગરિકતા આપવામાં આવી. 2019માં CAAનો શાંતિપૂર્ણ વિરોધ કરવા બદલ UAPA હેઠળ ઘણા લોકોને હિરાસતમાં લેવાયા, જેમાં ઉમર ખાલિદ, મીરાન હૈદર અને શરજીલ ઇમામનો સમાવેશ થાય છે.”

યુએસસીઆઈઆરએફના કમિશનર ડેવિડ કરીનું કહેવું છે કે અમેરિકી સરકારે ધાર્મિક લઘુમતીઓ માટે બોલનારા તમામ માનવાધિકાર કાર્યકરોને મુક્ત કરવા ભારતીય અધિકારીઓ સાથે મળીને કામ કરવું જોઈએ, જેમને મનસ્વી રીતે હિરાસતમાં લેવાયા છે.

અહેવાલ પર ભારત સરકારની પ્રતિક્રિયા

ભારતીય વિદેશ મંત્રાલયે યુએસસીઆઈઆરએફના 2025ના અહેવાલ પર મીડિયાના સવાલોના જવાબ આપ્યા છે. પ્રવક્તા રણધીર જયસ્વાલે કહ્યું, “અમે અમેરિકાના આંતરરાષ્ટ્રીય ધાર્મિક સ્વતંત્રતા આયોગનો તાજેતરમાં જાહેર થયેલો 2025નો અહેવાલ જોયો છે, જે એકવાર ફરી પૂર્વગ્રહથી ભરેલો અને રાજકીય હેતુઓથી પ્રેરિત લાગે છે.”

તેમણે કહ્યું, “યુએસસીઆઈઆરએફ વારંવાર કેટલીક ઘટનાઓને વધારી-ચઢાવીને રજૂ કરે છે અને ભારતના બહુસાંસ્કૃતિક સમાજને ખોટી રીતે દર્શાવવાનો પ્રયાસ કરે છે. આ ધાર્મિક સ્વતંત્રતાની ચિંતા કરતાં વધુ એક સુનિયોજિત રણનીતિનો ભાગ લાગે છે.”

વિદેશ મંત્રાલયે જણાવ્યું કે ભારત 140 કરોડ લોકોનું ઘર છે, જ્યાં વિશ્વના લગભગ તમામ ધર્મોના લોકો સાથે મળીને રહે છે. પરંતુ અમને આશા નથી કે યુએસસીઆઈઆરએફ ભારતના વૈવિધ્યપૂર્ણ અને સહિષ્ણુ સમાજને યોગ્ય રીતે સમજશે કે તેની સચ્ચાઈને સ્વીકારશે. “ભારત એક મજબૂત લોકતંત્ર અને સહિષ્ણુતાનું પ્રતીક છે, જેને નબળું પાડવાના આ પ્રયાસો નિષ્ફળ જશે. હકીકતમાં, યુએસસીઆઈઆરએફને જ શંકાના દાયરામાં રાખવું જોઈએ,” એમ નિવેદનમાં કહેવાયું.

ભારતના પડોશી દેશો વિશે શું કહેવાયું?

યુએસસીઆઈઆરએફે જુદા-જુદા દેશો અને સંગઠનોને ત્રણ શ્રેણીઓમાં વહેંચ્યા છે:

કન્ટ્રીઝ ઑફ પર્ટિક્યુલર કન્સર્ન
સ્પેશલ વૉચ લિસ્ટ કન્ટ્રીઝ
એન્ટિટીઝ ઑફ પર્ટિક્યુલર કન્સર્ન

ભારતને ‘કન્ટ્રીઝ ઑફ પર્ટિક્યુલર કન્સર્ન’ શ્રેણીમાં મૂકવામાં આવ્યું છે. ભારત ઉપરાંત પડોશી દેશો અફઘાનિસ્તાન, ચીન અને પાકિસ્તાનને પણ આ જ શ્રેણીમાં રાખવામાં આવ્યા છે, જ્યારે શ્રીલંકાને ‘સ્પેશલ વૉચ લિસ્ટ કન્ટ્રીઝ’માં મૂકવામાં આવ્યું છે.

પાકિસ્તાન વિશે અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે 2024માં પાકિસ્તાનમાં ધાર્મિક સ્વતંત્રતાની સ્થિતિ વધુ ખરાબ થઈ ગઈ. “ધાર્મિક લઘુમતી સમુદાયો – ખાસ કરીને ખ્રિસ્તી, હિંદુ, શિયા અને અહમદીયા મુસ્લિમો – પાકિસ્તાનના કડક ઇશનિંદા કાયદા હેઠળ ઉત્પીડનનો ભોગ બન્યા છે, જ્યારે તેના માટે જવાબદાર લોકોને ભાગ્યે જ કાનૂની કાર્યવાહીનો સામનો કરવો પડ્યો છે,” એમ અહેવાલમાં જણાવાયું છે.

અફઘાનિસ્તાન વિશે કહેવાયું છે કે તાલિબાનનું શાસન આવ્યા બાદ મહિલાઓ અને છોકરીઓનું જીવન સૌથી વધુ પ્રભાવિત થયું છે. યુએસસીઆઈઆરએફે અમેરિકી સરકારને તાલિબાનના જવાબદાર અધિકારીઓ પર લક્ષિત પ્રતિબંધો લાદવાની ભલામણ કરી છે.